Er zijn nog steeds Culemborgers die verbaasd zijn als ze ontdekken dat er op de Varkensmarkt een kerk staat. Het is de Oud-Katholieke kerk. Het gebouw is bijna niet herkenbaar als kerk. Wie goed kijkt, ziet dat het om een kerk gaat via het kruis op het dak, door de bijzondere vorm van de ramen en de wat grotere deur, met het opschrift “Pantocratori” (vertaling uit het Latijn: “Voor de Allesheerser”). Er is geen kerktoren en ook geen torenklok. Daar zit een verhaal achter.
De Oud-Katholieke kerk is gewijd aan de HH. Barbara en Antonius Abt. Barbara omdat ze beschermheilige is van de stad Culemborg en Antonius Abt (zijn attribuut is een varkentje, hij is beschermheilige van de varkenshoeders en van alle beroepen die met vee te maken hebben) vermoedelijk in relatie tot de locatie van de kerk: de Varkensmarkt.
Schuilkerken
Na de reformatie werd Noord-Nederland protestants en was de staatgodsdienst het protestantisme. Katholieken werden gedoogd maar mochten hun geloof niet openlijk belijden. Zij kwamen bij elkaar in schuilkerken. Dat waren kerken bij mensen thuis of verstopt achter een rij huizen. Achter een rij huizen op de Varkensmarkt waar nu de pastorie staat was een doorgang die leidde naar de schuilkerk die in de huidige pastorietuin was gebouwd. De plek van de doorgang is nog herkenbaar door het afwijkende ronde raam in de buitenmuur van de pastorie. De kerk was vermoedelijk ingericht in een bestaande stenen schuur. Hiervan is nog een stuk van de buitenmuur herkenbaar in de pastorietuin als afscheiding tussen de pastorie en de tuin van het huis op de hoek van de Zandstraat en de Varkensmarkt.
De oudst bekende pastoor was Henrick Gerritsen die is aangesteld rond 1578. Rond die tijd moet ook Cornelis Janszoon uit Acquoy, die later bekend werd als bisschop Jansenius van Ieper en voorloper werd van het Oud-Katholiek gedachtengoed, als jongen de diensten in de schuilkerk in Culemborg wel eens bezocht hebben. Het ontstaan van de Oud-Katholieke kerk in Nederland begon 300 jaar geleden uit een botsing met het centrale gezag van de Rooms-Katholieke kerk in Rome. De naam Oud-Katholiek verwijst naar de eerste eeuwen van het Christendom toen de kerk nog ongedeeld was.
Straatkant
Aan het begin van de negentiende eeuw was de schuilkerk zeer bouwvallig geworden. Er kwam toestemming om een nieuwe kerk te bouwen aan de straatkant onder toezicht van ingenieurs van Rijkswaterstaat. Het was de eerste katholieke kerk die weer aan de straatkant gebouwd mocht worden maar deze mocht niet te veel opvallen. Vandaar dat de kerk er niet te veel als een kerk mocht uitzien aan de buitenkant. Een deel van de stenen van de schuilkerk is herbruikt bij de bouw van de nieuwe kerk. In de tussentijd kreeg de Oud-Katholieke parochie van de protectoren gastvrijheid om te kerken in de grote zaal van het Elisabeth Weeshuis, en werd ook een ruimte in het Weeshuis beschikbaar gesteld als pastoorswoning.
Beelden
In 1836 werd het nieuwe kerkgebouw gewijd. In de huidige Kerk is veel bewaard gebleven of verzameld uit verschillende andere parochiekerken uit die “onderduiktijd”: gered van de volkswoede tijdens de beeldenstorm. Voor wie het eerst de kerk binnenkomt, valt op dat het een warme verwelkomende ruimte is, met links en rechts van het altaar beelden van Maria en Jozef. Langs de wanden beelden van de heiligen Barbara en Antonius Abt, en van Odulfus, Bonifatius, Maria Magdalena en Willibrordus. Deze beelden zijn afkomstig uit de in 1832 gesloten kerk van de H. Maria te Eik en Duinen (Den Haag). De preekstoel uit ongeveer 1725 is nog afkomstig uit de oude schuilkerk. De communiebank dateert uit de achttiende eeuw en is van onbekende herkomst.
Op het tabernakel hangt een ivoren kruisbeeld, dat volgens het verhaal op de Spaanse vloot is veroverd door Piet Hein. Achter het tabernakel een glas in lood raam uit 1925, met als voorstelling het gesprek van Jezus met Martha na de dood van Lazarus. Er is nog iedere zondag een dienst waarop het Bätz-Witte orgel uit 1901 wordt bespeeld.
Binnenlopen
De kerk is open om binnen te lopen, een kaarsje op te steken, even rustig te zitten, een gesprekje te voeren, het hele jaar door op dinsdagmorgen tijdens de weekmarkt, en in de zomermaanden van mei t/m september op zaterdagmiddag. Er is ook een permanente tweedehands boekenmarkt. Achter de kerk en de pastorie is de intieme pastorietuin, een verrassende plek van rust en stilte midden in de binnenstad, die ook toegankelijk is voor bezoekers van de open kerk.
Interview
In 1973 bedankten verschillende parochianen voor de eer om de legendarische pastoor van Zanten op te volgen in de Oud-Katholieke pastorie aan de Varkensmarkt. Lees in een tweedelig interview hoe Corrie en Frans die periode hebben beleefd.
Vijftig jaar geleden in de oud katholieke pastorie
Van Hollandse waterlinie naar Gods achterdeur
Margot Kersaan (augustus 2023)
