Stolpersteine in Culemborg
Op 16 juni 2012 zijn in Culemborg 39 Stolpersteine (‘struikelstenen’) geplaatst, ter nagedachtenis aan alle joodse inwoners van de stad die in de Tweede Wereldoorlog zijn vermoord. Het initiatief in Culemborg was afgeleid van een project van Gunther Demnig. Deze Duitse kunstenaar plaatste over de hele wereld zogeheten Stolpersteine, zodat joodse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog niet zullen worden vergeten.
Een struikelsteen is een betonnen kei met een messing plaatje met daarop naam, geboortedatum, en datum en plaats van deportatie en overlijden. De struikelstenen worden in het trottoir vóór de vroegere woonhuizen van de slachtoffers geplaatst. Ze worden struikelstenen genoemd omdat je er volgens Demnig over struikelt met je hoofd en je hart. Bovendien moet je buigen om de tekst te kunnen lezen.
Klik hier voor de wandelroute, die in Culemborg langs alle struikelstenen voert.
Stolpersteine (ook wel ‘struikelstenen’) zijn al sinds 1995 in 20 landen geplaatst als herinnering en eerbetoon aan door de nazi’s gedeporteerde en vermoorde Joden. De struikelstenen worden in het trottoir vóór de vroegere woonhuizen van de slachtoffers geplaatst. In 2020 lagen er in Europa meer dan 75.000 struikelstenen, waarvan 655 in Amsterdam. De messing steentjes vormen bij elkaar waarschijnlijk het grootste monument van Europa en Amsterdam.
Veruit de meeste struikelstenen zijn geplaatst ter nagedachtenis aan gedeporteerde Joden. De definitie van slachtoffers van nationaal-socialistische vervolging is in de loop der tijd uitgebreid met Sinti en Roma, Jehova’s getuigen, homoseksuelen, gehandicapten, dwangarbeiders en mannen, die als deserteurs werden gezien.
In september 2021 zijn in het groothertogdom Luxemburg elf stenen gelegd ter nagedachtenis aan Luxemburgers, die in de oorlog gedwongen in dienst traden bij de Wehrmacht, zo genoemde Zwangsrekrutierte. Hierover is grote ophef ontstaan. De Luxemburgse staat erkent deze 130.000 dwangsoldaten al sinds de jaren tachtig als slachtoffer van het nationaal-socialisme: zij werden tegen hun wil naar het front gestuurd. Voorstanders verdedigen daarmee ook het plaatsen van struikelstenen als gepaste herdenking. Initiatiefnemer Demnig onderschrijft dat.
Maar de tegenstanders vinden dat met het plaatsen van struikelstenen voor Zwangsrekrutierte de kracht van de stenen verwatert. Zwangsrekrutierte waren wel slachtoffer van het nationaal-socialistische regime, maar werden door de nazi’s vooral als kanonnenvoer gezien. Daarnaast hadden zij ook een keuze om onder te duiken of in het verzet te gaan. Joden daarentegen waren slachtoffer van genocide, van het systematisch uitmoorden van een volk – vaders, moeders, baby’s en kinderen, grootouders – op grond van hun afkomst. ‘Het herdenken van de slachtoffers hiervan staat ook in dienst van het voorkomen dat het weer gebeurt’, aldus Chaja Polak, die hierover met Demnig in gesprek wil.
De Stolpersteine waren vanaf het begin vooral verbonden met de systematische vernietiging van Joden en daarmee van het joodse volk. De symbolische kracht van de stenen is daar heel groot door geworden. Historicus Remco Ensel van de Radboud Universiteit denkt, dat daarmee de aantrekkingskracht van de stenen op andere groepen slachtoffers is vergroot. ‘Als je er een weet te bemachtigen, dan straalt dat ook af op jouw slachtofferschap.’
De Stichting Stolpersteine Culemborg heeft aan de basis gestaan van de inmiddels 45 Culemborgse Stolpersteine, één voor elk van alle 39 Culemborgse Joden, die in de oorlog zijn gedeporteerd en vermoord, in 2014 aangevuld met 6 stenen voor leden van de Communistische Partij en verzetsheld Schouten. De stichting is inmiddels opgeheven. Het beheer van de Stolpersteine in Culemborg is overgegaan naar de Stichting Culemborgzoalshetwas.
Nini Vonk-Wartena – een van de vroegere bestuursleden van de Stichting Stolpersteine – betreurt het ongemak dat rond de struikelstenen is ontstaan. ‘Je moet natuurlijk alle slachtoffers van het nazi-regime op een of andere manier kunnen gedenken. Maar het herdenken van de genocide op de Joden is een verhaal apart, dat met de Stolpersteine juist heel mooi werd toegelicht. Met het laten verwateren van dat verhaal zijn ook andere slachtoffers niet gediend.’
Meer lezen:
