De Hollandse Waterlinie ontstond in1672 toen koning Lodewijk XIV van Frankrijk met zijn leger ons land was binnengevallen. Deze waterlinie volgde de oostgrens van het gewest Holland en wist de Fransen uiteindelijk te beletten om naar het handels- en machtscentrum van De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden door te stoten. Toen de Fransen in 1795 opnieuw binnentrokken, dit keer onder leiding van Napoleon, werd ter hoogte van het Spoel een gat (coupure) in de Lekdijk gemaakt om de polders onder water te zetten. Deze coupure werd verdedigd met een zware artillerieopstelling. De Fransen konden die echter onschadelijk maken en lieten het gat in de dijk weerdichten.
Negentiende eeuw
Vanaf 1815 werd begonnen met de aanleg van een fortenstelsel ten oosten van de stad Utrecht. Om een betere beheersing van het binnenstromende water mogelijk te maken, werd ook een aantal inundatiesluizen gebouwd. Bij de nieuwe sluis aan het Spoel werd een aarden verdedigingswerk aangelegd. Zo ontstond de 85 km lange Nieuwe Hollandse Waterlinie tussen Muiden en Werkendam. Vanwege de nauwkeurige beheersing van het waterpeil kon men het terrein overal tot kniehoogte onder water zetten. De loop van wegen, sloten en inlandse riviertjes was zodoende niet meer te zien. Doorwaden en bevaren was dan niet meer mogelijk.
In 1853 kwam de Kringenwet tot stand, op grond waarvan rondom Werk aan het Spoel 26 zogenaamde Limietpalen werden neergezet. Daarbinnen bepaalde het Ministerie van Oorlog of en wat er gebouwd zou worden, om te voorkomen dat de vijand gemakkelijk dekking kon zoeken. Er zijn nog twee van deze palen over. In de jaren 1876-1879 werden op Werk aan het Spoel vier bomvrije gebouwen met aarden dekking geconstrueerd.
Gesprek met Chris Will
Chris Will, verantwoordelijk voor de kennis en communicatie bij het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie in Utrecht en het Nationaal Waterliniemuseum Fort Vechten, kan veel over de geschiedenis van en rond Werk aan het Spoel vertellen.
Met welk doel is Werk aan het Spoel gebouwd?
‘In 1815 bleek het noodzakelijk om de nieuwe inlaatsluis die daar lag te beschermen tegen mogelijke vijandelijke aanvallen, als onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Werk aan het Spoel werd in dit geheel een vooruitgeschoven post van Fort Everdingen, dat overigens pas 30 jaar later werd gebouwd. Daarna functioneerden ze samen onder één commando. Fort Everdingen kreeg ook een sluis meteen inundatiekanaal.
’Hoe lang duurde het om de gehele polder onder water te zetten als men een vijandelijke aanval verwachtte?
‘De inundatiesluizen zijn driemaal opengezet, waarbij het de bedoeling was dat de landmacht de vijand minstens een week aan de grens zou tegenhouden, zodat het water ondertussen hoog genoeg gestegen zou zijn. De eerste keer, tijdens de Frans-Duitse oorlog in 1870, bleek het 26 dagen te duren voordat het zover was. Toen de Duitsers op 4 mei 1940 ons land binnenvielen, waren de gevechten al voorbij toen men op 12 mei de polders begon te inunderen. Vervolgens zetten de Duitsers zelf de sluizen in 1945 wijd open om een mogelijke geallieerde opmars te stuiten.
’Kunt u aangeven hoe groot het gebied was dat onder water kwam te staan als de inundatiesluizen werden opengezet?
‘In de tijd van de Oude Hollandse Waterlinie kwam er dan een gebied van 20 kilometer breed onder water te staan. Door de polder in kommen te verdelen was dit bij de nieuwe linie 5-7 kilometer en steeg het water overal even hoog.
’Welke functie had Werk aan het Spoel voor de waterbeheersing rond Culemborg?
‘In de Middeleeuwen was er al een sluis op deze plek met de naam het Spoel. Die had gewoon een puntdeur en haar taak was om overtollig water uit de polder in de rivier te lozen. Vandaar de naam, het ‘spoelen’ van water. Omdat de polder in de loop van tijd inklonk en het waterpeil van de Lek steeg, kwam hij lager te liggen dan de rivier. Vervolgens werden er molens gebouwd om het water weg te malen via de uiterwaard naar de Lek. Toen ook dat niet meer lukte, werd er naar de Linge afgewaterd via een boezem (een tijdelijke opslagplaats voor overtollig polderwater). De waaiersluis die in 1815 werd aangelegd bij het Spoel had een puur militaire functie, namelijk het inunderen van de polder als er vijandelijkheden dreigden.
’Kunt u uitleggen wat een waaiersluis precies is?
‘Een waaiersluis heeft een deur die uit twee delen bestaat die haaks op elkaar staan en waarvan de ene helft een lengte heeft van 6/5 in verhouding tot het andere gedeelte. Als er een waterkanaaltje wordt opgezet aan een van de zijden van de langste helft, drukt er steeds meer water tegen de deur, waardoor de sluis zelfs tegen hoog water in kan worden geopend, door slechts één man, zonder hulp van machines. Helaas is de waaiersluis in 1978 gesloopt, men had toen nog geen oog voor het historisch belang van dit soort werken. Gelukkig is, mede dankzij een actieve lobby van de vereniging Voet van Oudheusden, de grote sluis bij Fort Everdingen behouden gebleven.
’Hoe heeft Werk aan het Spoel de Tweede Wereldoorlog doorstaan?
‘De Duitsers waren in de meidagen opgetrokken tot Beusichem en van daaruit is met kanonnen geschoten op Werk aan het Spoel en Fort Everdingen. De inslagen waren echter beperkt. Op en om de forten staan nog steeds diverse bunkers, die door het Nederlandse leger in 1940 zijn gebouwd als groepsschuilplaatsen voor artilleristen. Bij hevig tegenvuur konden zij zich daarin terugtrekken. De meeste staan tegen de Diefdijk aan, omdat de grond daar wat hoger lag zodat er loopgraven van 1.80 meter in ophoging konden worden aangelegd. Onder één zo’n bunker zitten trouwens 25 heipalen, een van de redenen dat ze er nog steeds staan.
’Wat is de functie van Werk aan het Spoel in de keten van forten en waterwerken die De Nieuwe Hollandse Waterlinie vormen? ‘
Zoals gezegd was Werk aan het Spoel een vooruitgeschoven post, uitsluitend om de sluis te beschermen, die nodig was voor eventuele inundatie. Fort Everdingen en Fort Honswijk, aan de overkant van de Lek, sloten met kruisvuur de rivier af. Men was in 1860 dan ook niet blij toen de spoorbrug, met in het verlengde daarvan een lange dijk, werd aangelegd. Die dijk bood de vijand een prachtige dekking om de forten met kanonnen te bestoken en bruggen maakten de oversteek voor vijandelijke troepen makkelijker. In het kader van de vooruitgang ging de bouw natuurlijk gewoon door, want de komst van de trein ontsloot het platteland voor de buitenwereld.
’Op de website van De Nieuwe Hollandse Waterlinie is te lezen dat ‘de Waterlinie wezenlijk kan bijdragen aan het gemoderniseerde waterbeheer van de 21ste eeuw’. Kunt u dat verklaren?‘
Na de evacuatie van 1995 was het duidelijk dat er meer ruimte moest komen voor de rivieren om bij hoogtij hun water kwijt te kunnen. De Commissie Veerman wees de polder rond Culemborg aan als mogelijke waterberging, omdat daar weinig bewoning is. Uiteindelijk heeft de gemeente Culemborg het gebied rond de Molenkade aangekocht om een waterbergingsgebied aan te leggen en er wordt gewerkt aan een tweede.
’De Nieuwe Hollandse Waterlinie is sinds 1815 maar drie keer gebruikt, zonder resultaat. Is de bouw ervan weggegooid geld geweest? ‘
Omgerekend naar nu heeft de aanleg circa 50 miljard euro gekost, verdeeld over 125 jaar. Daar komt bij dat arbeid toen zeer goedkoop was. Alleen al voor de bouw van Fort Pannerden waren tien steenfabrieken tegelijk aan het werk. Een Duits rapport van de inlichtingendienst uit 1908 kwalificeerde de waterlinie als ‘een onoverkomelijke hindernis’. Pas toen er effectieve vliegtuigen kwamen was er geen blokkade meer om doelen aan de andere kant van de waterlinie aan te vallen, zoals gebleken is bij het bombardement op Rotterdam. Je kunt dus zeggen dat de afschrikking lang heeft gewerkt, net zoals bij veel moderne wapens die nooit zijn ingezet.
’Waarom is de Nieuwe Hollandse Waterlinie zo uniek en moet hij behouden blijven?
‘Het is een typisch staaltje van Hollands watermanagement, waarin militaire en civiele ingenieurs met elkaar hebben samengewerkt. Ook in andere landen bestaan wel waterlinies, zoals een deel van de Maginotlinie in Frankrijk en bij Berlijn en Kopenhagen, maar niet van deze omvang. De Waterlinie is ruim 350 jaar de hoofddefensie geweest van ons land, dat wil zeggen van de Randstad, wat in strategisch opzicht het belangrijkste gedeelte was.
Werk aan het Spoel is, nadat de Explosieven Opruimings Dienst (EOD) was vertrokken, herbestemd voor culturele doeleinden. Er staat nu een restaurant en in de voormalige militaire gebouwen zitten ateliers en zalen. Verder is er een amfitheater, waar regelmatig voorstellingen worden gegeven. Ook Fort Everdingen en Fort Honswijk zullen een nieuwe functie krijgen. Culemborg en de dorpen in de omgeving krijgen er op deze manier mooie culturele trekpleisters bij, terwijl tegelijkertijd het monumentale karakter van de forten en werken behouden kan worden. Dat is nodig want de Nederlandse overheid streeft naar een vermelding van de Nieuwe Hollandse Waterlinie op de Werelderfgoedlijst van UNESCO.
Bronnen:
Het leven in Culemborg nr. 12, februari 2013.
www.hollandsewaterlinie.nl en www.werkaanhetspoel.nl
In restaurant De Veldkeuken is een boekje te koop over de geschiedenis van Werk aan het Spoel, geschreven door Chris Will
